اشاره: اساس فکری شاه ولی الله، تحریک دینی سید احمد شهید، حکمت دینی محمد قاسم نانوتوی، تبحر علمی محمودالحسن دیوبندی، وسعت دانش انورشاه کشمیری، تجدید دینی اشرفعلی تانوی، دعوت و فکر جهانی محمد الیاس کاندهلوی، حمیت و غیرت دینی حسین احمد مدنی، بیعت و ارشاد شاه عبدالقادر رائپوری و پیام درستی عقاید شاه عطاءالله بخاری سبب شد تا شخصیتی شکل گیرد که بعدها به نام مفکر بزرگ جهان اسلام، استاد سید ابوالحسن ندوی در دنیا شناخته شود. شخصیتی که وجودش نه تنها برای هند و پاک بلکه برای تمام جهان اسلام برکتی بود که دعوتش جهانی را بیدار و فکرش عالمی را روشنایی بخشید. استاد سید ابوالحسن علی ندوی از جمله شخصیاتی است که در قرن بیستم میلادی در این سرزمین خاکی خوش درخشید و توانست با قلم و زبان دعوتگر خویش نگاه‌ها را به خود جلب کند و ملت‌های خفته‌ای را آگاهی بخشد. رمضان امسال که چهاردهمین سالگرد وفات ایشان است، بر آن شدیم تا زندگی‌نامه‌ی مختصر ایشان را برگرفته از نوشته‌های استاد عبدالقادر دهقان (مترجم بعضی از آثار امام ندوی) در سایت سنت آنلاین بگنجانیم باشد تا ملت فارسی زبان را با گوشه‌هایی از زندگی این عالم فرهیخته آشنا سازیم.
مولودی از نسل پیامبر صلى الله علیه وسلم
در روز ششم محرم سال ۱۳۳۲ هجری برابر با ۱۹۱۴ میلادی در دهکده‌ی «تکیه» واقع در هفتاد کیلومتری لکنو مولودی دیده به جهان گشود که بعدها او را در جهان بنام علامه امام سید ابوالحسن علی ندوی می‌شناختند، ایشان در یک خانواده‌ی مذهبی و دانش‌دوست و شهیدپرور تربیت یافت، خانواده‌ای که مجاهدان و مصلحانی چون سید احمد شهید رحمه الله در دامان خویش پرورده است.
سید ابوالحسن رحمه الله منتسب به خاندان نبوت است و سلسله نسب وی به امام حسن بن علی بن ابی طالب رضی الله عنه می‌رسد، پدرش سید عبدالحی بن فخرالدین، از دانشمندان بلندپایه و اطبای حاذق و نوسندگان چیره‌دست زمان خود بود که به زبان عربی و فارسی تألیفات گوناگونی دارد که معروف‌ترین آن‌ها کتاب «نزهة الحواطر» است که در هشت جلد به زبان عربی نگاشته شده است.
علامه فقید در سن نه‌سالگی سایه‌ی پدر مهربان خویش را در سال (۱۳۴۱ ق / ۱۹۲۳ م) از دست داد و سرپرستی او را برادر بزرگش دکتر سید عبدالعلی حسنی به عهده گرفت. مادرش خیرالنساء، نیز از زنان دانشمند و نویسندگان بزرگ بود که از آثار او رساله «الدعاء والقدر» و «حسن معاشرت» را می‌توان نام برد.
دوران کودکی
ندوی رحمه الله در خانواده‌ای پرورش یافت که همه افراد آن، اهل علم و مطالعه و اهل قلم بودند و هرکتاب جدیدی که به دست‌شان می‌رسید، مطالعه آن را بر خود لازم می‌دانستند، بر اثر همین ذوق مطالعه بود که سید در سنین ۱۲ – ۱۳ سالگی زبان عربی، انگلیسی و فارسی را به خوبی می‌دانست، و هنگامی که در سال (۱۹۲۶ م) کنفرانس ندوة العلماء با شرکت علمای بزرگ برگزار گردید، وی به زبان عربی سخنرانی کرد.
تحصیلات حوزوی و دانشگاهی
تحصیلات ابتدائی را در زادگاه خویش «لکنو» آغاز نمود و پس از تمام مبادی زبان اردو به فراگیری فارسی پرداخت، پدرش برای آموزش زبان فارسی و خوش‌نویسی یک معلم خصوصی و با تجربه برای وی انتخاب کرد، سید دروس عربی (صرف، نحو، بلاغت و…) را از اساتید برجسته‌ای چون شیخ جلیل بن محمد عینی و علامه تقی الدین هلالی مراکشی فرا گرفت، و پس از تمام دوره ابتدائی و متوسطه در سال ۱۹۲۷ م در سن چهارده‌سالگی در دانشگاه دولتی لکنو در رشته ادبیات به تحصیل پرداخت، و در این اثنا زبان انگلیسی را فرا گرفت و موفق به دریافت گواهی‌نامه و مدال طلا از آن دانشگاه شد و از آن پس به فراگیری علوم اسلامی پرداخت.
ایشان دروس حدیث را در سال ۱۹۲۹ م نزد علامه حیدر حسن خان استاد حدیث دارالعلوم ندوة العلماء آغاز کرد، و سپس در سال ۱۹۳۰ م برای ادامه تحصیلات عالی خود عازم لاهور شد و زانوی تلمذ را پیش مصلح بزرگ و دانشمند معروف، علامه احمد علی لاهوری رحمه الله خم کرد، و در سال ۱۹۳۲ م برای کسب فیض از محضر دانشمند بزرگ علامه حسین احمد مدنی به دیوبند رفت، و در همان سال بار دیگر جهت ادامه تحصیل به لاهور عزیمت کرد و در معهد قاسم العلوم به تخصص در رشته تفسیر و حدیث پرداخت و از آنجا گواهی‌نامه عالی علمی دریافت نمود.
تدریس
امام در سال (۱۹۳۴ م) در سن بیست سالگی در دارالعلوم ندوة العلماء لکنو به تدریس پرداخت، و به مدت ده سال مسند درس را زینت بخشید، و سرانجام درس سال (۱۹۳۹ م) از کار تدریس موقتاً کناره‌گیری کرد و به منظور احیای امر به معروف و نهی از منکر تمام وقت خود را وقف دعوت و تبلیغ در راه دین نمود، و در این راه زحمات طاقت‌فرسایی را متحمل شد و به همین منظور در رأس هیات‌های تبلیغی به کشورهای عربی و اسلامی مسافرت می‌کرد، و تا واپسین لحظات عمر پربرکتش در سنگر دعوت و تبلیغ دین با زبان و قلم خویش، به عنوان مجاهدی همیشه در صحنه جانفشانی و جد و جهد کرد و همواره از ضعف و انحطاط مسلمین به شدت رنج می‌برد.
سید پس از پشت سرگذاشتن این دوره‌ی مقطعی بار دیگر به تدریس و نشر معارف اسلامی روی آورد و از سال ۱۹۴۳ م تا سال ۱۹۵۱ م در «سازمان تبلیغات اسلامی» لکنو به تدریس قرآن و حدیث پرداخت، و در سال ۱۹۵۵ از سوی دانشگاه دمشق (الجامعة السوریة) برای همکاری و تدریس در این دانشگاه فرا خوانده شد، و به عنوان میهمان مسئولیت تدریس در این دانشگاه را پذیرفت، همچینن در سال ۱۹۶۲ م از سوی شاه سعود برای تدریس در دانشگاه اسلامی مدینه‌ی منوره دعوت شد، اما سید تدریس همیشگی و قبول کرسی رسمی استادی را نپذیرفت. بنابراین، در سال ۱۳۸۲ هـ / ۱۹۳۶ م بنا به دعوت دانشگاه اسلامی مدینه به عنوان استاد میهمان در آنجا مشغول تدریس گردید.
فعالیت مطبوعاتی
از آنجا که مطبوعات نقش مؤثری در بیداری ملت‌ها دارند، امام رحمه الله از فعالیت در این زمینه نیز غافل نماند، ایشان نخستین فعالیت مطبوعاتی خود را در سال (۱۹۲۷ م) در سن ۱۳ سالگی از راه نوشتن مقاله در مجله اردوزبان «زمین‌دار» آغاز کرد، و نخستین اثر او به زبان عربی مقاله‌ای بود که در سال (۱۳۴۶ هـ ق – ۱۹۳۰ م) توسط علامه رشید رضا در مجله «المنار» مصر منتشر شد، امام ندوی رحمه الله در سال ۱۹۴۰ م مدیریت مجله‌ی «المسلمون» دمشق را پذیرفت، و در سال ۱۹۹۵ م «آکادمی تحقیقات و نشریات اسلام» از جهت چاپ و نشر کتب اسلامی بنیاد نهاد، و در سال ۱۹۶۲ م با همکاری مولانا محمد منظور نعمانی (ره) هفته‌نامه‌ی «ندای ملت» را پایه‌گذاری کرد، و در سال ۱۹۴۴ م به تألیف یک سلسله کتاب‌هائی راجع به روش دعوت و تربیت اسلامی اقدام نمود که بیشتر آن‌ها به زبان‌های زنده جهان ترجمه شده است.
ایجاد تحول در ادبیات و تاریخ‌نویسی
سید رحمه الله هنگام تدریس احساس نمود که محتوای برنامه درسی حوزه‌های علمیه برای طلاب علوم دینی عصر حاضر کافی نیست، لذا در صدد برآمد تا کتاب‌هایی را تألیف کند که در برنامه درسی به جای کتابهای قدیم مورد استفاده قرار گیرند، و به همین منظور در نوزدهم آوریل سال ۱۹۸۳ م به برگزاری یک کنفرانس بین المللی تحت عنوان «الندوة العالمیة للادب الاسلامی» اقدام نمود، و از ادیبان بزرگ عرب دعوت به عمل آورد و تعدادی از کتابهای ادبی را که جهت تصویب در برنامه درسی حوزه‌ها تألیف کرده بود به آنان عرضه نمود که از جانب آن‌ها مورد تأیید قرار گرفته و از آن پس جزو برنامه‌های درسی حوزه‌های علمیه و دانشگاه‌های جهان اسلام قرار گرفتند.
همچنین پس از مطالعه و تحقیق در تاریخ اسلام به این نتیجه رسید که باید در سبک تاریخ‌نگاری تحولی به وجود آید، زیرا اکثر مورخان به شرح حال پادشاهان و فتوحات فرمانروایان بسنده کرده اند و از ثبت فعالیت‌های اصلاحی و خدمات اجتماعی طفره رفته اند. بنابراین، کتاب «تاریخ دعوت و اصلاح» را در پنج جلد نوشت و زندگینامه بسیاری از مصلحان و مجتهدان نامدار اسلامی و همچنین زندگینامه خویش را که زندگی یک دعوتگر مصلح و مورخ چیره‌دست است و برای خوانندگان معلومات و تجربه‌های فراوانی دارد، به رشته تحریر درآورد.
تالیفات
ندوی رحمه الله آثار و تالیفات بسیاری دارند که شمار آن‌ها به بیش از سیصد کتاب می‌رسد و ذکر عنوان تمامی آن‌ها از حوصله این مختصر خارج است، حدود سی کتاب از آثار ماندگار ایشان تاکنون به فارسی ترجمه شده است که از جمله مهم‌ترین آن‌ها می‌توان کتب زیر را نام برد:
۱- تاریخ دعوت و اصلاح، در پنج جلد که تاکنون فقط جلد اول [چهارم و پنجم] آن منتشر شده است.
۲- حدود خسارت جهان و انحطاط مسلمین.
۳- نبرد ایدئولوژیک یا ارزیابی تمدن غرب.
۴- آئین زندگی.
۵- تفسیر سیاسی اسلام.
۶- نگرشی نوین بر تزکیه و احسان یا تصوف و عرفان.
۷- مولانا محمد الیاس و نهضت دعوت و تبلیغ.
۸- نبی رحمت.
۹- شگفتی‌های اندیشه اقبال.
۱۰- المرتضی.
فعالیت‌های سیاسی
امام ندوی رحمه الله به کار تدریس و تألیف اکتفا نکرده و نسبت به حوادث جهان بی‌اعتنا نبود، او معتقد بود که در زمان حاضر که دایره‌ی فعالیت‌های سیاسی بسیار گسترده شده لازم است که علماء در سیاست سهیم باشند و آنان که دین را از سیاست جدا می‌دانند، در حقیقت مسلمانان را به خودکشی دینی و اجتماعی فرا می‌خوانند، وی به همین منظور دست به تشکیل سازمان‌ها و جنبش‌های ملی – اسلامی زد. و حرکت‌هایی مانند جنبش «پیام انسانیت» و شورای حمایت از حقوق مسلمین هند و ده‌ها موسسه و سازمان دیگر را پایه‌گذاری کرد.
حقا که ایشان امامی دوراندیش، دعوتگر و مصلحی حکیم بودند که دعوتگران و جنبش‌های بیدارگر اسلامی با هر گرایش و طرز تفکری که داشتند از افکار و اندیشه‌های والای ایشان الهام می‌گرفتند، از جنبش اخوان المسلمین گرفته تا نهضت دعوت و تبلیغ که خود یکی از رهبران زبده‌ی آن بود، همگی وی را به عنوان پیشوا قبول داشتند که به خواست الهی رهنمودهای روشنگرانه و مخلصانه‌ی وی برای همیشه همچون خورشیدی فروزان فرا راه دعوتگران و مردان اندیشه و جهاد پرتو افشانی خواهد کرد.
گمان مبر که چون تو گذشتی جهان گذشت /*/ هزار شمع بکشتند و انجم باقی است
جهانگردی و ارتباط با دنیای اسلام
ندوی رحمه الله پیوسته کنفرانس‌ها و سمینارهای علمی و تحقیقی کشورهای اسلامی و ممالک غربی شرکت می‌کرد و به منظور رساندن پیام اسلام به جهانیان به اکثر کشورهای گیتی مسافرت می‌نمود، و در بسیاری از نهضت‌های مردمی و جنبش‌ها و ارگان‌های دینی نقش فعال و در شکل‌گیری تداوم و ادامه‌ی حرکت آنان سهم به سزائی داشته است، ندوی رحمه الله بسیار مشتاق آن بود که جهان اسلام رهبری دنیا را به عهده گیرد و از پیروی کورکورانه و تقلید از بیگانگان اجتناب ورزد، به ویژه به سرزمین حجاز و جزیرة العرب توجه خاصی مبذول می‌داشت و همواره با سران عرب در تماس بوده و به وسیله‌ی نامه‌های اندرزگونه و ملاقات‌های متعدد آن‌ها را به پیاده‌کردن نظام و احکام اسلام در سرزمین‌های خود سفارش می‌کرد. ندوی رحمه الله به منظور بیداری مسلمین و رساندن پیام اسلام به جهانیان مسافرت‌های متعددی به کشورهای مختلف دنیا، از جمله اروپا و امریکا داشت، او همواره از قبول و احراز پست‌های دولتی اجتناب می‌نمود، ولی مسئولیت‌های مذهبی و اجتماعی فراوانی را به عهده داشت که از جمله آن‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:
۱- عضو دایم و معاون شورای هیأت مؤسسان «رابطة العالم الإسلامی» مکه معظمه.
۲- عضو شورانی عالی دانشگاه اسلامی مدینه منوره.
۳- عضو کنفرانس اسلامی قدس.
۴- عضو کمیته اجرائی کنفرانس اسلامی بیروت.
۵- مدیرکل مجمع علمی اسلامی «ندوة العلماء» لکنو، هند.
۶- سرپرست دانشگاه دارالعلوم ندوة العلماء لکنو.
۷- عضو هیأت مؤسسان شورای عالی، جهانی دعوت اسلامی، قاهره.
۸- موسس و مسئول مرکز تحقیقات و مطالعات اسلامی دانشگاه آکسفورد، انگلستان.
۹- عضو مجلس انتظامی مرکز پژوهش‌های اسلامی، ژنو.
۱۰-رئیس بنیاد جهانی پژوهش‌های اسلامی، قاهره – مصر.
۱۱-عضو شورای عالی امور دینی وزارت اوقاف، قاهره – مصر.
۱۲-عضو مجمع علمی و آکادمی عربی، دمشق – سوریه.
۱۳-عضو شورای دانشگاه دارالعلوم دیوبند – هند.
۱۴-عضو شورای اجرائی «دارالمصنفین» اعظم گره – هند.
۱۵-عضو دائرة المعارف عثمانی حیدرآباد – هند.
۱۶-استاد (میهمان یا دعوتی سابق) دانشگاه‌های مدینه منوره و دمشق.
۱۷-مدیر و مؤسس نهضت پیام انسانیت – هند.
۱۸-عضو مجمع فقهی حجاز مقدس.
۱۹-عضو شورای عالی جهانی مساجد.
۲۰-عضو فدراسیون دانشگاه‌های اسلامی حجاز.
۲۱-مؤسس و رئیس بنیاد جهان ادبیات اسلامی – ریاض.
۲۲-عضو فرهنگستان زبان عرب، دمشق، قاهره و اردن.
۲۳-عضو موسسه علمی و تحقیقی «آل البیت» اردن.
۲۴-رئیس سازمان دفاع از هویت اسلامی مسلمین – هند.
۲۵-عضو شورای عالی دانشگاه بین المللی اسلام آباد – پاکستان.
۲۶-مؤسسه جمعیت تبشیر و جذب هندوها و غیر مسلمین به اسلام.
۲۷-رئیس سازمان آموزش دینی ولایت اتراپرادیش – هند.
تواضع و فروتنی
علامه ندوی رحمه الله به رغم داشتن کمالات انسانی برجسته و دانش فراوان و منصب‌های مهم در جهان بسیار متواضع و فروتن بودند، و هرگاه در کنفرانس‌های جهانی شرکت می‌کرد، از اقامت در هتل‌های بزرگ که مقر مدعوین بود پرهیز می‌کرد، حق‌جویی و فروتنی ایثار و اخلاص از صفات بارز ایشان به شمار می‌آمد، از اینجاست که علما و اندیشمندان و نویسندگان بزرگ و شخصیت‌های برجسته دنیای اسلام به خدمات بی‌شائبه و فضایل غیر قابل انکار ایشان اقرار و اعتراف داشته اند[۱]. چون در این مختصر مجال نقل و بازگویی همه صفات و کمالات ایشان وجود ندارد، در یک جمله باید گفت:
«دامان نگه تنگ و گل حسن تو بسیار»
تقدیر از خدمات علامه ندوی رحمه الله
بارها از سوی محافل علمی، دینی، سیاسی و اجتماعی از خدمات ارزنده‌ی علامه ندوی رحمه الله تقدیر به عمل آمده است.
در سال ۱۹۸۰ – م جایزه جهانی موسوم به جایزه‌ی ملک فیصل که هرساله به بزرگترین شخصیت برگزیده اسلامی اعطا می‌شود و از نظر اهمیت در جهان اسلام مانند جایزه اروپایی «نوبل» است، جهت تجلیل از خدمات ایشان به سید رحمه الله اختصاص داده شد، ایشان مبلغ این جایزه مهم را به مراکز فرهنگی اهداء نمود.
در سال ۱۹۸۱ – م از سوی دانشگاه کشمیر به درجه‌ی دکترای افتخاری در رشته‌ی ادبیات نایل آمد، و همچنین چندین گواهی‌نامه و دکترای افتخاری دیگر نیز از دانشگاه‌های معروف جهان دریافت کرده است.
در بیستم رمضان سال ۱۴۱۹ هجری برابر با هفتم ژانویه سال ۱۹۹۹ میلادی کمیته‌ای مرکب از علمای برجسته جهان برای تعیین بزرگترین شخصیت اسلامی معاصر تشکیل شد، این کمیته به اتفاق آراء ندوی رحمه الله را به عنوان بزرگترین شخصیت اسلامی قرن بیستم برگزیده و جایزه بین المللی موسوم به «جایزه جهانی قرآنکریم» که مبلغ یک میلیون درهم (معادل دوازده میلیون روپیه هندی) بود به ایشان اعطا شد، حضرت سید همه این مبلغ را نیز جهت نشر معارف اسلامی به مدارس دینی و فرهنگی هند اختصاص داد.
بزرگترین امتیاز حضرت سید ابوالحسن ندوی رحمه الله در کنار سایر امتیازها جنبه‌ی ربانیت و بُعد عرفانی و سوز درون و آه‌سحر و بلندپروازی ایشان بود. حقا که وجودش منبع فیض و سرچشمه قوت معنوی امت اسلامی بود، ایشان مصلحی مخلص مجاهدی نستوه، نویسنده‌ای چیره‌دست سخنوری بلیغ، عارفی خداجو بودند که در یک کلام می‌توان گفت:
به سوی دیار جاویدان
سرانجام، سنت الهی در حق امام سید ابوالحسن ندوی رحمه الله نیز تحقق یافت، و ایشان پس از عمری تلاش و مبارزه خستگی‌ناپذیر در راه گسترش معارف اسلامی و کوشش برای بازگشت مجد و عظمت دیرینه اسلام به دیدار یار پر گشود.
وی در ۲۲ رمضان سال ۱۴۲۰ هـ برابر با ۳۱ دسامبر ۱۹۹۹ – م روز جمعه ساعت ۱۱ و ۴۵ دقیقه در حال روزه و اعتکاف در سن ۸۷ سالگی دعوت حق را لبیک گفت.
ایشان لحظاتی قبل از وفات غسل نموده و لباس خود را تعویض و به تلاوت سوره‌ی یس پرداختند، چون به آیه‌ی فَبَشِّرْهُ بِمَغْفِرَةٍ وَأَجْرٍ کَرِیمٍ [یس/۱۱]؛ «او را به بخشش و پاداش نیکو مژده دهید» رسیدند، پیام‌آور مژده الهی را لبیک گفتند و جان به جان آفرین تسلیم کردند.
آری، ایشان با حالتی به دیدار پروردگار خویش رفت که در دنیا به استقبال میهمانان گرامی یا به مسافرت می‌رفت، به گفته‌ی ابن یمین:
روانش شاد و نهضتش آباد باد
برای اطلاع بیشتر از زندگانی علامه فقید به کتابهای مستقلی که در این باره نگاشته شده است مراجعه کنید، از جمله:
۱- أبوالحسن الندوی، کاتباً ومفکراً.
۲- العلامة أبوالحسن الندوی فی مرآة کتاباته ومحاضراته.
۳- رکائز فقه الدعوة عند أبی الحسن الندوی «للقرضاوی».
۴- فی مسیرة الحیاة یا کاروان زندگی، در هفت جلد.
۵- «ذکریات» از شیخ علی طنطاوی.
۶- أعلام القرن الرابع عشر الهجری «استاد انور جندی».
۷- علماء ومفکرون عرفتهم «استاد محمد مجذوب».
۸- «میر کاروان» دکتر عبدالله عباس ندوی.
۹- «مولانا سید ابوالحسن ندوی مشاهیر امت کی نظر مین» استاد شاد علی قاسمی.
۱۰- ابوالحسن علی الحسنی الندوی، الإمام المفکر الداعیة الأدیب «سید عبدالماجد غوری».
منبع : سنت آنلاین
